Το 'Η Χρυσοποία' είναι ένα βιβλίο για την τέχνη της χρυσοχοΐας, γραμμένο από τον Michele Psello με τη μορφή επιστολών. Τα χειρόγραφα κυμαίνονται, όσον αφορά το όνομα του παραλήπτη, μεταξύ Michele Cerulario και Giovanni Xifilino. Η απόδειξη ότι η επιστολή (approsimative detection 1046) απευθυνόταν στον Michele Cerulario οφείλεται στον C.-E. Ruelle, "Revue des etudes gtecques" 1889, σ. 260-266. Η ευσεβής απόδοση οδήγησε τον F. Sherwood Taylor, A survey of Greek Alchemy, στο "Journal of Hellenic Studies" 1930, σ. 122 για να επισημάνει τον Ψελλό ως συγγραφέα δύο έργων για την Αλχημεία. Το λεξικό της Χρυσοποίας του C.-E. Ruelle ήταν το πρώτο. Ο ισχυρισμός του Ruelle ότι η Chrysopoeia απευθυνόταν στον Michael Cerulerius και όχι στον John Xiphilinus βασίζεται σε στοιχεία που μπορούν να ληφθούν από την ίδια την επιστολή, δηλαδή τις §§ 6 και 21-22 (4 και 14-15 εκδ. Bidez). Στην § 6 (4 ed. Bidez) ο Ψελλός λέει: "Όχι πολύ καιρό πριν, όταν ήμουν νέος": αλλά την εποχή που ο Xiphilinus έγινε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο Ψελλός ήταν περίπου 46 ετών, οπότε δεν θα μπορούσε να αναφέρεται στη "νεότητά" του. Στις §§21-22 (14-15 εκδ. Bidez) της Χρυσοποιίας τονίζονται οι στοχαστικές και εξηγητικές αρετές του destitierius, που συμπίπτουν με τις αρετές που ο Ψελλός απεικονίζει στον επικήδειο του Michael Cerulario (Setbes, IV, σσ. 303-387): άλλες είναι αντίθετα οι ιδιότητες που αναγνωρίζει στον Xiphilinus, εορτάζοντας τη μνήμη του (Setbes, IV, σσ. 421-462).
Η χρονολογία που προτείνει ο Ruelle (1046) είναι μάλλον πολύ μεγάλη. Στο προαναφερθέν Εγκώμιο που συνέταξε ο Ψελλός για τη μητέρα του (Sathas, V, σ. 3-61) και χρονολογείται στα χρόνια μεταξύ 1050 και 1054, ο Ψελλός κάνει ανασκόπηση των δικών του έργων, επικαλείται τη δική του παιδεία και δεν αναφέρει καθόλου τη Chrysopea. Μπορεί να πρόκειται για καθαρή αβλεψία, για αποκήρυξη ή απλώς για το γεγονός ότι εκείνη την εποχή η Chrysopea δεν είχε ακόμη εγκαταλείψει την πένα του. Φαίνεται, ωστόσο, εύλογο, για πολιτικούς λόγους, ότι η επιστολή γράφτηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου. Στην πραγματικότητα, την περίοδο αυτή η δημοσιονομική αποδιοργάνωση είχε επιπτώσεις και στη νομισματική κατάσταση και οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να κόβουν νομίσματα αναμειγνύοντας τμήματα από κοινά μέταλλα με το χρυσό των νομισμάτων (βλ. G. Ostrogor sky, Storia dell'Impero bizantino. Trad. it., Τορίνο 1968, σ. 301-302). Το ενδιαφέρον του Michael Cerulario για το θέμα αυτή τη στιγμή δεν θα ήταν ιδιαίτερα παράλογο. Αντιθέτως, η οικονομική πολιτική του Ισαάκ Κομνηνού, ο οποίος δήμευσε την εκκλησιαστική περιουσία, οδήγησε σε εχθρότητα μεταξύ των δύο και, κατά συνέπεια, σε μείωση του ενδιαφέροντος του Cerulario για τα κρατικά οικονομικά. Ακόμη και αν πρέπει να κατανοήσουμε το ενδιαφέρον του Cerulario για τη χρυσοχοΐα με μια πολιτιστική και πνευματική έννοια (ή ίσως με μια προσωπική έννοια; Αλλά η §5 της Χρυσοποιίας φαίνεται να το αποκλείει αυτό), παραμένει πιο πιθανό ότι ο Ψελλός και ο Cerulario είχαν μια πιο ήρεμη φιλία κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου.
Ως γνωστόν, οι βυζαντινοί συγγραφείς παρουσιάζουν συχνά ένα διπλό πρόσωπο, δεν είναι ακριβώς ένθερμοι εκπρόσωποι της συνοχής, αντιφάσκουν αδιάφορα με τον εαυτό τους. Η πιο εντυπωσιακή περίπτωση είναι ο Προκόπιος, ένας έντονος υμνητής του Ιουστινιανού και της πολιτικής του στους Γοτθικούς Πολέμους και στο έργο Περί οικοδομών, αλλά ο συγγραφέας ενός άγριου μαύρου πορτραίτου του αυτοκράτορα στο βιβλίο Μυστική Ιστορία. Ο Ψευδοσφράντζης υμνεί τον Ιουστινιανό, τρόμο των εχθρών με τα λόγια, τις διαταγές, τις πράξεις του, σωτήρα και απελευθερωτή της πατρίδας, τις ημέρες της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης, και δεν διστάζει να τον κηρύξει "στερούμενο αληθινής πολεμικής εμπειρίας" επειδή για μια γρατζουνιά, ένα μικρό τραύμα (που, σημειωτέον, θα οδηγήσει στο θάνατό του) αποσύρθηκε για να αναζητήσει γιατρό (βλ. Το Βυζάντιο στη λογοτεχνία του, επιμέλεια U. Albini-E. V. Maltese, Μιλάνο 1984, σ. 803 και 815).
Ο Ψελλός, επίσης, δεν αποτελεί εξαίρεση στον κανόνα- ο συγγραφέας που παρουσιάζει περήφανα στον Μιχαήλ Κερουλάριο το επιδέξιο προϊόν της ιδιοφυΐας του, το έργο του για το πώς να φτιάχνει χρυσό, όταν ο Μιχαήλ Κερουλάριος δικάζεται με εντολή του αυτοκράτορα, δεν διστάζει να τον κατηγορήσει βαριά ότι "αναζητά τα μέσα για να φτιάξει ασήμι από χαλκό, χρυσό από ασήμι" και να δηλώσει: "Αλλά γιατί: να ασχοληθώ με πράγματα που μόνο εγώ γνωρίζω ή που γνωρίζω καλύτερα από τους άλλους και τα οποία έχω απορρίψει ως απλό κουτσομπολιό;". (Πρβλ. Kurtz-Drexl, ό.π. II, σ. 322-323). Δεν έχει ενδιαφέρον εδώ να επισημάνουμε την ικανότητα του Ψελλού να κινείται, προσαρμόζεται στις απαιτήσεις μιας αγαπητής σε αυτόν εξουσίας, επιτιθέμενος στον Κερουλάριο, και στη συνέχεια τον επαινεί όταν είναι η κατάλληλη στιγμή: λίγο μετά το φυλλάδιο εναντίον του, έγραψε τον Επιτάφιο για τον μακαριστό Πατριάρχη. Αλλά είναι πιο διασκεδαστικό να παρατηρήσουμε την ικανότητα του Ψελλού να αρνείται τη δική του θεωρητική εγκυρότητα, αφού πρώτα ήταν και συνεχίζει να είναι περήφανος γι' αυτήν.
Μετάφραση G.J.P.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου