Ο Robert Fludd και οι εικόνες του για το Θεϊκό Από την Urszula Szulakowska

 

Ο Robert Fludd και οι εικόνες του για το Θεϊκό Από την Urszula Szulakowska

Μεταξύ του 1617 και του 1621 ο Άγγλος γιατρός και πολυμαθής Robert Fludd δημοσίευσε το αριστουργηματικό έργο του Utriusque Cosmi, ένα βιβλίο χωρισμένο σε δύο τόμους και γεμάτο με πάνω από 60 περίπλοκες γκραβούρες. Η Urszula Szulakowska διερευνά τις φιλοσοφικές και θεολογικές ιδέες πίσω από τις εξαιρετικές εικόνες που βρίσκονται στο δεύτερο μέρος του έργου.

Ο Robert Fludd ήταν ένας αξιοσέβαστος Άγγλος γιατρός (Ουαλικής καταγωγής) που εργαζόταν στην αυλή του βασιλιά Ιάκωβου Α΄ της Αγγλίας. Ήταν παραγωγικός συγγραφέας τεράστιων, πολύτομων εγκυκλοπαιδειών στις οποίες συζητούσε ένα παγκόσμιο φάσμα θεμάτων, από μαγικές πρακτικές όπως η αλχημεία, η αστρολογία, η καμπάλα και η χαρτομαντεία, μέχρι ριζοσπαστικές θεολογικές σκέψεις σχετικά με τη σχέση του Θεού με τον φυσικό και τον ανθρώπινο κόσμο. Ωστόσο, επέδειξε επίσης με υπερηφάνεια την κατανόηση πρακτικών γνώσεων, όπως η μηχανική, η αρχιτεκτονική, οι στρατιωτικές οχυρώσεις, ο οπλισμός, οι στρατιωτικοί ελιγμοί, η υδρολογία, η μουσική θεωρία και τα μουσικά όργανα, τα μαθηματικά, η γεωμετρία, η οπτική και η τέχνη του σχεδίου, καθώς και η χημεία και η ιατρική. Ο Fludd χρησιμοποίησε την κοινή μεταφορά για τις τέχνες ως "πίθηκο της Φύσης", μια μικροκοσμική μορφή του τρόπου με τον οποίο λειτουργούσε το ίδιο το σύμπαν.

Το πιο διάσημο έργο του Fludd είναι η Ιστορία των δύο κόσμων (Utriusque Cosmi ... Historia, 1617-21) που εκδόθηκε σε πέντε τόμους από τον Theodore de Bry στο Oppenheim. Οι δύο κόσμοι που εξετάζονται είναι εκείνοι του Μικρόκοσμου της ανθρώπινης ζωής στη γη και του Μακρόκοσμου του σύμπαντος (που περιλάμβανε το θεϊκό πνευματικό βασίλειο).

Ο ίδιος ο Fludd ήταν πιστό μέλος της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Εκπαιδεύτηκε για το ιατρικό επάγγελμα στο Κολέγιο του Αγίου Ιωάννη στην Οξφόρδη. Το 1598-1604/5 ξεκίνησε για μια εκτεταμένη περίοδο ταξιδιών στην ήπειρο. Πέρασε έναν χειμώνα με κάποιους Ιησουίτες, ένα Ρωμαιοκαθολικό τάγμα βαθιά αντίθετο στον Προτεσταντισμό, οι οποίοι, ωστόσο, δίδαξαν τον Fludd σε θέματα μαγικών πρακτικών. Ο Fludd, ωστόσο, ισχυριζόταν πάντοτε ότι είχε επεξεργαστεί τα θεολογικά και μαγικά συστήματα στον πρώτο τόμο του Ιστορία των δύο κόσμων (Utriusque Cosmi ... Historia), σχετικά με τον Μακρόκοσμο (1617), κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών του χρόνων στην Οξφόρδη. Στο έργο αυτό ο Fludd επινόησε μια πλούσια εικονογραφημένη κοσμολογία, βασισμένη στη χημική θεωρία του Παράκελσου, στην οποία τα υλικά του σύμπαντος διαχωρίζονταν από το χάος από τον Θεό, ο οποίος ενεργούσε με τον τρόπο ενός εργαστηριακού αλχημιστή.

Ο Fludd ήταν βαθιά πεπεισμένος οπαδός της ιατρικής και μαγικής πρακτικής του Γερμανού γιατρού, χειρουργού και ριζοσπάστη θεολόγου Theophrastus Paracelsus von Hohenheim. Αυτή η πίστη οδήγησε τον Fludd σε σοβαρές συγκρούσεις με το καθιερωμένο Βρετανικό ιατρικό επάγγελμα. Οι μεταγενέστερες δημοσιεύσεις του περιέγραφαν μια ιατρική πρακτική, σχεδόν απαλλαγμένη από χημικές θεραπείες, η οποία όμως βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην προσευχή και τη χρήση του ονόματος του Ιησού κατά το πρότυπο των πρώτων αποστόλων του Χριστού. Αυτή η ευλαβική ιατρική υποστηριζόταν από μια θεολογία που προερχόταν από τη απόκρυφη μυστηριακή διδασκαλία του Ιουδαϊσμού, την Καμπάλα, την οποία ο Fludd χρησιμοποιούσε σε μια εκχριστιανισμένη μορφή που προερχόταν από τις ιδέες του Γερμανού φιλοσόφου Johannes Reuchlin.

Στα φαρμακευτικά ξόρκια του ο Fludd χρησιμοποιούσε την Εβραϊκή μορφή του ονόματος του Ιησού, η οποία, όπως ισχυριζόταν, διέθετε τεράστια μαγική δύναμη. Εξομοίωνε τον Ιησού Χριστό με τον καμπαλιστικό άγγελο Metattron, την ουράνια μορφή του Εβραίου Μεσσία, (UCH, 2 1621: 2-5). Είχε πει ότι ήταν η ψυχή του κόσμου, που τον διαπερνούσε παντού ("anima mundi"), ή Anthropos (UCH, 2 1621, Tract II, Sect I: 8-9). Ο Fludd δηλώνει ότι το "Hochmah" (Σοφία στο καμπαλιστικό Δέντρο της Ζωής) είναι το ίδιο με το "Verbum" (ο "Λόγος" στο Χριστιανικό Ευαγγέλιο του Ιωάννη που ταυτίζεται με τον Ιησού Χριστό). Ο Χριστιανικός "Λόγος" είναι το ίδιο με το πρώτο γράμμα του Εβραϊκού αλφαβήτου, "Aleph". Αυτός ο Χριστιανικός Μεσσίας είναι το πιο ισχυρό φάρμακο για όλα τα ανθρώπινα δεινά. Το "Verbum", ή Metattron-Christ-Messiah, είναι η μορφή του ίδιου του Θεού, που κατοικεί στον ήλιο.

Στις ιατρικές θεωρίες του Fludd, η λειτουργία του εναέριου νιτρικού άλατος, ή πεμπτουσίας, στο ανθρώπινο σώμα ήταν κρίσιμης σημασίας για την υγεία. Λέγεται ότι προερχόταν από τη σκηνή του εναέριου πνεύματος που ήταν ο ήλιος. Η ουσία της εναέριας νιτρικής ουσίας ήταν το ουράνιο φως. Εισπνεόταν από τους πνεύμονες και μεταφερόταν στην καρδιά, όπου διαχωριζόταν από τον αέρα και διασκορπιζόταν ως ζωτικό πνεύμα σε όλο το σώμα. Στο σύντομο κείμενό του, το "Tractatus de Tritico" ("Πραγματεία για το σιτάρι") , το οποίο επανεμφανίστηκε στο Anatomiae Amphiteatrum (1623) και επίσης στη Philosophia Moysaica (1638), ο Φλουντ περιέγραψε την απόσταξη του εναέριου νιτρικού από το σιτάρι χρησιμοποιώντας τη θερμότητα και το φως των ίδιων των ακτίνων του ήλιου. Ο Fludd ισχυρίστηκε ότι αυτό το αποσταγμένο απόσταγμα ήταν η παγκόσμια πανάκεια, της οποίας η γενεσιουργός ουράνια φωτιά είχε αντληθεί από τον ήλιο.

Όλες οι πραγματείες του Fludd ήταν πλούσια εικονογραφημένες με εξαιρετικές γκραβούρες, μοναδικές ως προς τη μορφή και το θέμα τους, οι οποίες έχουν την οραματική ποιότητα ενός γνήσιου πνευματικού μάντη και άσκησαν επιρροή στους σύγχρονους αποκρυφιστές του, όπως ο Michael Maier, ο Jacob Boehme και ο Johannes Mylius. Ο ίδιος ο Fludd σχεδίασε αυτές τις εικόνες και χαράχτηκαν από τους τεχνίτες που απασχολούνταν στους εκδοτικούς του οίκους. (Μερικά από τα δικά του πρωτότυπα σχέδια υπάρχουν ακόμη για τον πρώτο τόμο του Utriusque Cosmi ... Historia, 1617).

Οι αντιλήψεις του Fludd για τις δημιουργικές και θεραπευτικές δυνάμεις του φωτός απεικονίζονταν με διαγράμματα, όπου οι αρχές του φωτός και του σκότους αναπαρίσταντο με δύο τέμνοντες κώνους ή πυραμίδες. Η βάση της "pyramidis formalis" βρισκόταν στο Εμπύριο (Empyreum) του Θεού, υποδηλώνοντας τις ακτίνες του θεϊκού φωτός, ενώ η βάση της "pyramidis materialis" βρισκόταν στη γη με κατεύθυνση προς τα πάνω προς τον Θεό. Ο Fludd περιέγραψε αυτές τις διαγραμματικές μορφές ως "pyramides lucis", "κώνοι του φωτός", ισχυριζόμενος ότι τις επινόησε ο ίδιος, αν και φαίνεται να βασίζονται στην αρχαία και μεσαιωνική οπτική θεωρία. Μέσα στο σχήμα ρόμβου που δημιουργείται από την τομή των κώνων που δείχνουν προς τα κάτω και προς τα πάνω, ο Fludd τοποθέτησε τον ήλιο, καθώς η φύση αυτής της σφαίρας εξισορροπούσε τις αντιθέσεις πνεύματος και ύλης, αρσενικού και θηλυκού, θείου και υδραργύρου.

Από την αρχή στο "Μακρόκοσμο" (UCH, 1617) η κοσμογονία του Fludd βασίστηκε στις τρεις γενεσιουργές αρχές, οι οποίες ήταν εκείνες που ο Παράκελσος είχε αντιληφθεί στη δική του αλχημεία, δηλαδή αυτές του φωτός, του σκότους και του νερού, από τις οποίες προέκυψαν τα τρία πρωταρχικά στοιχεία που συνιστούσαν την ύλη, δηλαδή το αλάτι από το σκοτάδι (ως "prima materia"), το θείο από το φως (ως ψυχή) και ο υδράργυρος από το νερό (ως πνεύμα). Αυτά, με τη σειρά τους, παρήγαγαν τις τέσσερις ιδιότητες της αρχαίας και μεσαιωνικής φυσικής, τις ιδιότητες της θερμότητας, του κρύου, της ξηρότητας και της υγρασίας. Η αλχημική κοσμολογία του Fludd εξηγείται με μια σειρά περίπλοκων γεωμετρικών διαγραμμάτων μεγάλης δύναμης και ομορφιάς.

Στο τρίτο βιβλίο του "Μακρόκοσμου" ο Fludd προσέφερε επίσης μια άλλη ερμηνεία της δομής του σύμπαντος, που συμπλήρωνε τις προηγούμενες αλχημικές απεικονίσεις του, αλλά εκφραζόταν μουσικά. Ανέλυσε αυτό που ισχυριζόταν ότι ήταν η "Musica Mundana", οι μουσικές μορφές που διαπερνούσαν και δομούσαν τη συμπαντική δημιουργία με βάση τη μουσικολογία και τα μαθηματικά του αρχαίου Έλληνα Πυθαγόρα (UCH, 1, 1617, σσ. 79-81). Το πέμπτο κεφάλαιο της "Musica Mundana" περιλάμβανε την απεικόνιση μιας κοσμικής λύρας.

Ο Fludd απέκτησε κάποια φήμη στην εποχή του για την πρώιμη υποστήριξή του προς τα "Ροδοσταυρικά Μανιφέστα" στην πραγματεία του "Apologia" (1616) (που επεκτάθηκε στο "Tractatus Apologeticus", 1618). Τα δύο κείμενα, τα οποία ονομάστηκαν " Ροδοσταυρικά Μανιφέστα", αποτελούνταν από το Fama που εμφανίστηκε το 1614, ακολουθούμενο από το Confessio το 1615. Εκδόθηκαν ανώνυμα στο Κάσελ και αποτέλεσαν αντικείμενο εκτεταμένης συζήτησης όσον αφορά την προέλευση και τη συγγραφή τους (βλ. Donald R. Dickson, The Tessera of Antilia (Leiden: Brill, 1998), σ. 32-36). Οι συγγραφείς δεν αποκάλυψαν ποτέ τον εαυτό τους, αλλά καλούσαν τους υποστηρικτές τους να ενταχθούν στο κίνημα των Ροδόσταυρων, που υποστηρίζεται ότι υπήρχε εδώ και αιώνες. Εκείνοι που ανταποκρίθηκαν δημοσιεύοντας επιστολές προς τους Ροδόσταυρους ήταν μια ετερογενής ομάδα Προτεσταντών, κυρίως ριζοσπαστικού μεταρρυθμιστικού χαρακτήρα, καθώς και οπαδών της αρχαίας φιλοσοφίας και μαγείας (καμπαλιστές, οπαδοί του Ερμή Τρισμέγιστου - ενός μυθικού Αιγύπτιου σοφού, καθώς και ασκούμενοι της μαγείας κατά το πρότυπο του Κορνήλιου Αγρίππα (ενός Γερμανού σοφού του 16ου αιώνα) και του Παράκελσου. Τα Μανιφέστα φαίνεται ότι γράφτηκαν για να αντιμετωπίσουν τις επαναπροσηλυτιστικές δραστηριότητες του Ιησουιτικού τάγματος στην κεντρική Ευρώπη. Λέγεται ότι είναι υποστηρικτές μιας θρυλικής μορφής του δέκατου τέταρτου αιώνα, του Christian Rozenkreutz, στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ μια τέτοια οντότητα όπως το Τάγμα των Ροδόσταυρων τον δέκατο έβδομο αιώνα. Θα μπορούσε ωστόσο να ειπωθεί ότι υπήρχε ένα δημοφιλές Ροδοσταυρικό κίνημα, οι υποστηρικτές του οποίου ανέπτυξαν τις αρχικές ιδέες των ιδρυτών και στο οποίο η επιρροή του Fludd ήταν ένας κυρίαρχος παράγοντας.

Η Urszula Szulakowska έχει διδάξει Ιστορία της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ, στο Πανεπιστήμιο του Κουίνσλαντ, στο Bretton Hall College και στο Πανεπιστήμιο του Λιντς (1977-2011). Επί του παρόντος είναι Επισκέπτρια Ερευνήτρια στη Σχολή Καλών Τεχνών, Ιστορίας της Τέχνης και Πολιτισμικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Leeds. Έχει δημοσιεύσει εκτενώς για την ιστορία της τέχνης και της αλχημείας, συμπεριλαμβανομένων μονογραφιών: The Alchemy of Light (Brill: 2000), The Sacrificial Body and the Day of Doom (Brill: 2005) και Alchemy in Contemporary Art (Ashgate: 2010), καθώς και πολλά μελετημένα άρθρα και εργασίες σε επιστημονικές πηγές.

Μετάφραση G.J.P.